Kıdem tazminatı işçinin belli şartlarla işten ayrılması halinde hizmeti/kıdemine göre bir tazminatla, işe bağlılığının ödüllendirilmesidir. Sadakatin karşılığı olduğu için de sendikaların kırmızıçizgisidir. Zira öyle olmasa 1975’ten bu yana kıdem tazminatı fonu çoktan kurulmuş olurdu.
Genel hatlarıyla işçinin işten çıkarılması, askere gitmesi, kadın işçinin evlenmesi, işçinin haklı sebeple istifası sebepleriyle işveren işçiye kıdem tazminatı öder. Tazminat her bir yıl için 30 günlük ücret olarak hesaplanır. Yıldan arta kalan süreler için orantı yapılır. Ücret giydirilmiş olarak hesaplanır. Yani ücret dışında yemek parası, yol parası gibi diğer yardımlar da hesaba katılır.
Kıdem tazminatı bireysel veya toplu iş sözleşmesiyle artırılabilir. Örneğin her yıl için 30 gün yerine 45 ya da 60 günlük ücret kararlaştırılabilir. Ancak sözleşme ile ne belirlenirse belirlensin, her yıl için en çok ödenebilecek tutar en yüksek devlet memurunun bir yıllık ikramiyesi kadardır. Yani işçinin maaşı aylık 100 bin TL de olsa her yıl için en çok sekiz dokuz bin TL alacaktır. Bu uygulamanın adı kıdem tazminatı tavanıdır.
İşçiye ödenecek kıdem tazminatının tavanı için “Ancak, toplu sözleşmelerle ve hizmet akitleriyle belirlenen kıdem tazminatlarının yıllık miktarı, Devlet Memurları Kanununa tabi en yüksek Devlet memuruna 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azami emeklilik ikramiyesini geçemez.” hükmü ile en yüksek Devlet memuru olan Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanının bir yıllık ikramiyesi öngörülmüştür. 2021 yılı Temmuz-Aralık için 8.284,51 TL.
Temel bir hakkın sınırlanmasından söz konusu; MÜLKİYET HAKKI. İster beyaz yakalı ister mavi, bir işçinin aylık kazancı ne olursa olsun kıdem tazminatı alırken her yıl için en çok 8.284,51 TL alabiliyor.
Önümüzdeki yıl (2022) brüt ücret 5.004 TL ile 37.530 TL arasında olacak. Bunun anlamı işçi (özel hastanede kardiyolog) aylık 100.000 TLmaaş da alsa prime esas kazancı 37.530 TL olacak. Kanun böyle.
Bu işçinin on yıl kıdemi olduğunu varsayalım. İşten ayrıldığında her yıl için yaklaşık 9.000 TLısıyla mülkiyet hakkıyla doğrudan ilgili.
Kıdem tazminatına ilişkin usul ve esaslar mevcut iş kanunumuzda yer almıyor. Bu hükümler şu an yürürlükten kaldırılmış eski iş kanunumuzdan geliyor. Eski iş kanununun sadece kıdem tazminatı hükümleri uygulanıyor. Çünkü 4857 sayılı İş Kanununda kıdem tazminatı düzenlenmek istenmemiş.
Kıdem tazminatının düzenlendiği 25/08/1971 tarihli ve 1475 sayılı mülga İş Kanunu 14 üncü maddesinde her yıl için 15 günlük ücret ödenir diyor. Son fıkrada ise “bu süre hizmet akitleri ve toplu iş sözleşmeleriyle artırılabilir.” hükmüyle bu sürelerin artırılabileceği düzenleniyor. Dolayısıyla kanunun ilk halinde herhangi bir üst sınır bulunmuyor.
1975 yılında kıdem tazminatı maddesinde değişik yapılıyor. Değişiklikle, kıdem tazminatı “asgari ücretin 7,5 katından fazla olamaz” hükmü getiriliyor. Fakat 1975 yılında 1927 sayılı kanunla yapılan asıl değişiklik her yıl için 1937 yılından itibaren uygulanan15 günlük ücretin 30 güne çıkarılması. 1927 sayılı Kanunun Hükümet tasarısında ve Plan ve Bütçe Komisyonunda asgari ücret tavanına ilişkin düzenleme bulunmuyor.
Kanun Millet Meclisinde kabul ediliyor. Kıdem tazminatında herhangi bir üst sınır yok. Fakat bir de Cumhuriyet Senatosu aşaması var. Cumhuriyet Senatosu Millet Meclisinde kabul edilmiş kanunu değiştirebiliyor, ekleme ve çıkarma yapabiliyor.
Cumhuriyet Senatosu Plan ve Bütçe Komisyonu 508 no’lu raporuyla;
“Komisyonumuz, bir sosyal güvenlik müessesesi olarak kıdem tazminatı müessesesinin günümüzün şartlarına uygun biçimde yeniden düzenlenmesinde yarar ve hatta zaruret mütalaa etmiş ancak, bu yarar ve zaruret halinin kamu düzeni yönünden değerlendirilmesinin gerektiğinde birleşmiştir.
Arz edilen görüş ile Komisyonumuz tartışmalarında, özellikle işçi hakları yönünden en ileri seviyeye ulaşmış batı demokrasilerinin bu yoldaki uygulamalarından da yararlanılmış ve yapılan incelemeler sonucunda:
Almanya'da tazminatın …. miktarının «2- 6 aylık ücret» arasında değiştiği ve «işveren» ce karşılandığı,
İngiltere'de, …. miktarının «âzami 38 000 TL. sı olup bunda da en çok 20 yıllık hizmet» in dikkate alındığı ve «9/10 nun işveren primleri ile oluşan fon» dan karşılandığı,
İsveç'de, ….. miktarının «asgari 7 500 TL. azamî 33 000 TL.» olup işveren pirimi ile finanse edilen «Millî Sandık» ca ödendiği,
Norveç'de ise, …… miktarının «asgarî 6 000 TL. âzami 16 000 TL.» olup işveren primi ile finanse edilen «Millî Sandık» ca ödendiği,
Görülmüş ve Millet Meclisince kabul olunan metinde ise ekonomik ve malî güç itibariyle belirtilen ülkelere kıyasla hayli geri durumda bulunan ülkemiz için, kıdem tazminatının dayanağının … miktarının «İş Kanununa göre tespit edilmiş olan günlük asgari ücretin 30 günlük tutarının yedibuçuk katı» olup işveren tarafından finanse edilen «fon»dan karşılanacağı gerçeği tespit edilmiştir.”
kıdem tazminatına üst sınır getiriliyor. Asgari ücretin 7,5 katı üst sınır belirleniyor. Gerekçe ise kıdem tazminatının batı demokrasilerinden çok daha bonkör olması. Şunu hatırlatmakta yarar var, o dönemde asgari ücret yeni yeni ülke geneli için belirleniyor.
Aynı raporda;
“.. Komisyonumuz, Anayasamızın eşitlik ilkesinden hareket ederek sosyal güvenlik müesseseleri arasındaki ilişki üzerinde durmuş .. «Emekli Sandığı» statüsü ile işinden ayrılan bir memur ile bunun beraberinde çalışan ve fakat «işçi» niteliği ile … «kıdem tazminatından» istifade ederek işinden ayrılan iki kişi arasında bir karşılaştırma yapmak zorunluluğunu duymuş ve bu karşılaştırmada memurun «1 nci derece memur» işçinin ise «asgari ücretten çalıştırılan ve 30 yıllık hizmeti bulunan bir işçi» olması haline dikkat edilmiş ve yapılan karşılaştırma sonucunda:
1 nci derece Devlet Memurunun 30 yıllık hizmeti karşılığında ve 1 000 + 200 göstergeden emekli olması halinde eline geçecek toplu ödemenin 107.325 TL. sı.
Asgarî ücret karşılığı çalıştırılan ve 30 yıllık hizmeti bulunan işçinin bu hizmeti karşılığı eline geçecek toplu ödemenin ise 270.000 TL. sı,”
karşılaştırması yapılmıştır. Karşılaştırmaya göre 30 yılını doldurmuş 1. Dereceli bir memur 1974 yılında 30 yıl hizmeti olan bir asgari ücretlinin kıdem tazminatının yarısı kadar bile ikramiye alamamaktadır.
Raporun devamında;
“……. olacağı tespit edilmiş ve yurt ekonomisi bakımından bu rakamlar üzerinde özenle ve dikkatle durulması gerektiğinde birleşmiş ve bu hususların arz edilen açıklık içinde Komisyon raporunda belirtilmesinde zaruret mütalaa edilmiştir.
Şu hususu da tespit ve ifadede zaruret vardır ki, «İşçi kıdem Tazminatı» ile «Emekli ikramiyesi» müesseseleri bir diğerinden ayrı müesseseler olup farklı biçimlerde uygulanmaktadırlar. Ancak, birer «Sosyal güvenlik» müesseseleri olmaları nedeni ile arz edilen karşılaştırmaya konu kılınmıştır.”
Devlet memurlarının ikramiyelerinin de iyileştirilmesi yönünde görüş belirtiliyor. Ve nihayetinde kıdem tazminatı ile emekli ikramiyesinin birbirinden farklı iki sosyal güvenlik müessesesi olduğu vurgulanıyor.
1980 yılına gelindiğinde kıdem tazminat tavanı hükmü 2320 sayılı Kanunla değişikliğe uğruyor:
“Bu maddede belirtilen kıdem tazminatı ile ilgili 30 günlük süre hizmet akitleri veya toplu iş sözleşmeleri ile işçi lehine değiştirilebilir.
Ancak, toplu sözleşmelerle ve hizmet akitleri ile belirtilen sürelerle hesap edilen kıdem tazminatının yıllık miktarı, 1475 sayılı İş Kanununa göre tespit edilmiş bulunan günlük asgari ücretin 30 günlük tutarının 7,5 katından fazla olamaz,”
Değişiklik kıdem tazminatının işçi lehine artırılabileceğini ekliyor maddeye. Tavan yine asgari ücretin 7,5 katı olarak düzenleniyor.
Kıdem tazminatı tavanının en yüksek devlet memuru ikramiyesine eşitlenmesi ise 1982 yılında 2762 sayılı Kanunla oluyor. Kanunla;
“Ancak, toplu sözleşmelerle ve hizmet akitleriyle belirlenen kıdem tazminatlarının yıllık miktarı, Devlet Memurları Kanununa tabi en yüksek Devlet memuruna 5434 sayılı T. C. Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azamî emeklilik ikramiyesini geçemez.”
hükmü düzenleniyor. 1982 yılından günümüze işçinin kıdem tazminatında en yüksek devlet memurunun bir yıllık emekli ikramiyesi üst sınır olarak uygulanıyor.
Kanunun gerekçesinde;
“Bugüne kadar olan uygulamada, asgarî ücret tespit edilirken, ekonomik gereklerden çok, kıdem tazminatının getireceği ağır yük dikkate alınmış ve böylece asgarî ücret, işçilerin ekonomik ve sosyal durumlarını düzenleyen bir müesseseden çok kıdem tazminatı tavanını belirleyen bir unsur olarak değerlendirilmiştir.
Bu tasarı ile kıdem tazminatının asgarî ücret ile olan bağlantısı kaldırılmakta, böylece kıdem tazminatının getireceği yük nedeniyle ortaya çıkan endişeler bertaraf edilerek asgarî ücretin, ekonomik verilere göre işçinin asgarî yaşamını sağlayacak şekilde tespit edilmesi mümkün kılınmaktadır.
Sürekli olarak gündeme gelen asgarî ücret tartışmalarının temelinde, asgarî ücretin artışından daha çok, kıdem tazminatı tavanının yükseltilmesi saiki yatmaktadır Zira, asgarî ücretten istifade edenlerin sayısı son derece sınırlı olup, bu ücretle çalışmaya razı olanların ülkemiz şartlanma göre çok yüksek meblağlara ulaşan kıdem tazminatı talep etmekte ısrarlı olmaları düşünülemez.”
ifadeleri ile kıdem tazminatındaki 7,5 katlık sınırın asgari ücreti düşük tutma zorunluluğu doğurduğu vurgulanıyor.
1975 yılında Cumhuriyet Senatosu kıdem tazminatı ile emekli ikramiyesinin iki farklı müessese olduğunu kabul ederken 1982 yılında Danışma Meclisi ve Milli Güvenlik Konseyi kıdem tazminatını en yüksek devlet memuru ikramiyesi ile eşitlemeyi tercih ediyor. Dahası gerekçede asgari ücretle kıdem tazminatı arasında bir bağ bulunmadığı vurgulanıyor.
En yüksek Devlet memurunun ikramiyesiyle eşitleme sonrasında kıdem tazminatı tavanının yıllar boyu tutarları ekteki tabloda yer alıyor. Son yıllardaki asgari ücret artışlarını dikkate alırsak fark giderek açılıyor.
Anayasanın 128 inci maddesine göre memurların aylık, ödenek ve özlük haklarının KANUNLA düzenleneceği, 35 inci maddesi göre MÜLKİYET hakkının ancak KAMU YARARI amacıyla sınırlanabileceği ve 48 inci maddesine göre herkesin SÖZLEŞME HÜRRİYETİne sahip olduğu belirtiliyor.
Serbestçe kurulan iş sözleşmesinin sona ermesi halinde –döviz cinsinden bile-ödenebilen Kıdem tazminatında, tavanın Kanunla belirlenen en yüksek Devlet memuru ikramiyesine göre belirlenmesinde ise ELMA ile ARMUT toplanmış gibi duruyor.
Tablo1. Yıllara göre Asgari Ücret ve Kıdem Tazminatı Tavanı Dönem Asgari Ücret Asgari Ücret X 7,5 En Yüksek Devlet Memuru İkramiyesi 01.07.1974 - 31.05.1976 1.200 9.000 - 01.06.1976 - 31.12.1977 1.800 13.500 - 01.01.1978 - 30.04.1979 3.300 24.750 - 01.05.1979 - 30.04.1981 5.400 40.500 40.500 01.05.1981 - 31.12.1982 10.000 75.000 75.000 01.01.1983 - 31.03.1984 16.200 121.500 77.500 - 81.250 01.04.1984 - 30.09.1985 24.525 183.937,5 81.250 - 149.450 01.10.1985 - 30.06.1987 41.400 310.500 149.450 - 310.200 01.07.1987 - 30.06.1988 74.250 556.875 329.000 - 394.800 01.07.1988 - 31.07.1989 126.000 945.000 470.000 - 1.049.250 01.08.1989 - 31.07.1990 225.000 1.687.500 1.192.750 - 1.568.000 01.08.1990 - 31.07.1991 414.000 3.105.000 1.969.500 - 3.323.50 01.08.1991 - 31.07.1992 801.000 6.007.500 3.385.188 - 4.663.389 01.08.1992 - 31.07.1993 1.449.000 10.867.500 5.917.293 - 8.687.965 01.08.1993 - 31.08.1994 2.497.500 18.731.250 8.878.345 -13.622.500 01.09.1994 -31.08.1995 4.173.750 31.303.125 14.272.500 - 19.765.750 01.09.1995 - 31.07.1996 8.460.000 63.450.000 31.311.650 - 35.176.250 01.08.1996 - 31.07.1997 17.010.000 127.575.000 53.312.500 - 77.219.375 01.08.1997 - 31.07.1998 35.437.500 265.781.250 104.734.375 - 149.990.000 01.08.1998 - 31.12.1998 47.839.500 358.796.250 200.625.000 01.01.1999 - 30.06.1999 78.075.000 585.562.500 286.341.250 01.07.1999 - 31.12.1999 93.600.000 702.000.000 345.200.000 01.01.2000 - 30.06.2000 109.800.000 823.500.000 488.990.000 - 506.740.000 01.07.2000 - 31.12.2000 118.800.000 891.000.000 558.440.000 - 587.720.000 01.01.2001 - 30.06.2001 139.950.000 1.049.625.000 646.560.000 - 768.100.000 01.07.2001 - 31.07.2001 146.947.000 1.102.102.500 807.500.000 01.08.2001 - 31.12.2001 167.940.000 1.259.550.000 835.950.000 - 978.020.000 01.01.2002 - 30.06.2002 222.000.750 1.665.005.625 1.076.400.000 - 1.103.540.000 01.07.2002 - 31.12.2002 250.875.000 1.881.562.500 1.160.150.000 - 1.260.150.000 01.01.2003 – 31.12.2003 306.000.000 2.295.000.000 1.323.950.000 - 1.389.950.000 01.01.2004 - 30.06.2004 423.000.000 3.172.500.000 1.485.430.000 01.07.2004 - 31.12.2004 444.150.000 3.331.125.000 1.574.740.000 01.01.2005 – 31.12.2005 488,70 3.665,25 1.648,90 - 1.727,15 01.01.2006 – 31.12.2006 531,00 3.982,50 1.770,62 - 1.857,44 01.01.2007 - 30.06.2007 562,50 4.218,75 1.960,69 01.07.2007 - 31.12.2007 585,00 4.387,50 2.030,19 01.01.2008 - 30.06.2008 608,40 4.563,00 2.087,92 01.07.2008 - 31.12.2008 638,70 4.790,25 2.173,19 01.01.2009 - 30.06.2009 666,00 4.995,00 2.260,05 01.07.2009 - 31.12.2009 693,00 5.197,50 2.365,16 01.01.2010 - 30.06.2010 729,00 5.467,50 2.427,04 01.07.2010 - 31.12.2010 760,50 5.703,75 2.517,01 01.01.2011 - 30.06.2011 796,50 5.973,75 2.623,23 01.07.2011 - 31.12.2011 837,00 6.277,50 2.731,85 01.01.2012 - 30.06.2012 886,50 6.648,75 2.917,27 01.07.2012 - 31.12.2012 940,50 7.053,75 3.033,98 01.01.2013 - 30.06.2013 978,80 7.341,00 3.129,25 01.07.2013 - 31.12.2013 1.021,50 7.661,25 3.254,44 01.01.2014 - 30.06.2014 1.071,00 8.032,50 3.438,22 01.07.2014 - 31.12.2014 1.134.00 8.505,00 3.438,22 01.01.2015 - 30.06.2015 1.201,50 9.011,25 3.541,37 01.07.2015 - 31.12.2015 1.273,50 9.551,25 3.709,98 - 3.828,37 01.01.2016 – 31.12.2016 1.647,00 12.352,5 4.092,53 - 4.297,21 01.01.2017 – 31.12.2017 1.777,50 13.331,25 4.426,16 - 4.732,48 01.01.2018 – 31.12.2018 2.029,50 15.221,25 5.001,76 - 5.434,42 01.01.2019 – 31.12.2019 2.558,40 19.188,00 6.017,60 - 6.379,86 01.01.2020 – 31.12.2020 2.943,00 22.072,50 6.730,15 - 7.117,17 01.01.2021 – 31.12.2021 3.577,00 26.827,50 7.638,96 - 8.284,51 01.01.2022 – 31.12.2022 5.004,00 37.530,00 9.527,18–10.956,26* (%15 Tahmini)Kaynaklar:
1-5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 82 nci maddesinde prime esas günlük kazanç üst sınırı belirlenmiştir.
2-Ülkemiz koşullarında çok sayıda beyaz yakalı prime esas kazanç üst sınırından daha fazla gelir elde etmektedir.
3- 2022 Ocak memur maaş katsayısı tahmini %10 alındığında.
4-Ülkemizde kıdem tazminatı fonu kurma çabaları 1975 yılında bu yana devam etmektedir. İşçi sendikaları fon ile kaybolacak haklar nedeniyle direnç göstermektedirler.
5-1951-1967 yılları arasında asgari ücret il bazında mahalli komisyonlarca belirlenmekteydi.
6- Yargıtay 9. H.D. E.2021/909, K.2021/6993; E.2020/4697, K.2021/2149
Site: Vergialgi